„რეგინფო“ გთავაზობთ ისტორიკოსისა და ლიტერატურათმცოდნის, ლიტერატურის მუზეუმის დირექტორის, ლაშა ბაქრაძის მოსაზრებებს. მან ამ თემაზე პანკისის სათემო რადიოს გადაცემა „ფოკუსში“ ისაუბრა.

 - მოგვიყევით ნარიმანოვის შესახებ, ვინ იყო ის, ირღვევა თუ არა თავისუფლების ქარტიის წესები მისი ძეგლის დადგმით?

 - ნარიმანოვი არის ერთი მხრივ, აზერბაიჯანელი განმანათლებელი, მწერალი, რომანებისა და პიესების ავტორი, პუბლიცისტი, მნიშვნელოვანი აზერბაიჯანის ისტორიისა და კულტურისთვის. ის თბილისში დაიბადა და გვაქვს კიდეც მისი მუზეუმი. მართლაც საინტერესო პიროვნებაა, რეალურად. გარდა ამისა, ნარიმანოვი არის აზერბაიჯანის გასაბჭოებისა და აზერბაიჯანის პირველი რესპუბლიკის დამხობის პროცესში ერთ-ერთი მსხვილი ფიგურა. მას შემდეგ, რაც აზერბაიჯანში ჩამოაგდეს პირველი რესპუბლიკის მთავრობა და მოხდა აზერბაიჯანის გასაბჭოება, ის იყო რევკომის ხელმძღვანელი და მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე, მაშინ სახალხო კომისართა საბჭო ერქვა. ის შეგვიძლია შევადაროთ ფილიპე მახარაძეს. ფილიპე იყო რევკომის უფროსი აქ და ნარიმანოვი იყო აზერრევკომის უფროსი. შეიძლება, მისი დამსახურება აზერბაიჯანის კულტურის წინაშე მართლაც დიდია, მაგრამ აზერრევკომის თავმჯდომარეობა, აზერბაიჯანის გასაბჭოება, კომუნისტების მიერ აზერბაიჯანის დამხობის ხელშეწყობა, ეს მოვლენები ფარავს იმ მნიშვნელობას, რომელიც შეიძლება მას მივანიჭოთ, როგორც მწერალსა და მოაზროვნეს.

ფილიპე მახარაძეც კარგად წერდა, იბეჭდებოდა ყველა ქართულ გაზეთში, მნიშვნელოვანი პუბლიცისტი იყო, მაგრამ ჩვენ ხომ აღარ ვმსჯელობთ, ფილიპე მახარაძის ძეგლი უნდა იდგეს თუ არა. რასაკვირველია, დღესაც გვაქვს პრობლემები იმასთან დაკავშირებით, რომ სტალინის ბიუსტი ხან სად გამოჩნდება და ხან სად, ან იმასთან დაკავშირებით, უნდა იყოს თუ არა ბერიას ქუჩა ზუგდიდში. ჩემთვის, სრულიად მიუღებელია როგორც ფილიპე მახარაძის ძეგლი, ისე ნარიმან ნარიმანოვის. აზერბაიჯანში, დამოკიდებულება ამ კომუნისტი ლიდერებისადმი, ისევე, როგორც სომხეთში, არ არის ისეთივე, როგორც საქართველოში. ნარიმანოვის ძეგლი დღესაც დგას ბაქოში, მისი პორტრეტით გამოვიდა მარკა უკვე თანამედროვე აზერბაიჯანში. მათ არ მიიჩნევენ ისეთ სერიოზულ პრობლემად, მაგრამ ეს უკვე აზერბაიჯანის პრობლემაა და სერიოზული პრობლემაა, მე თუ მკითხავთ. საქართველოში, ამ მხრივ, შეიძლება ითქვას, რომ ნაკლები პრობლემები გვაქვს და ძალიან სამწუხაროა, რომ ჩვენ ვქმნით ასეთი პიროვნებებისაგან, როგორიც იყო ნარიმან ნარიმანოვი, რაღაც ახალ კერპებს. ეს არ უნდა ხდებოდეს თანამედროვე, დემოკრატიულ სახელმწიფოში, რადგან ეს ადამიანი არ არის ქართულ-აზერბაიჯანული მეგობრობისათვის არანაირი სიმბოლო. მეტიც,

მე ვიტყოდი, რომ ნარიმანოვი აზერბაიჯანის თავისუფლების დამღუპველი ადამიანია და არც აზერბაიჯანში არ უნდა იდგეს მისი ძეგლი, მაგრამ ეს მათი საქმეა, რასაკვირველია. აქ კი, ნარიმანოვის ძეგლი, ვფიქრობ, რომ ნამდვილად არ უნდა იდგეს.

ის ფორმა, რომლითაც იქაურმა ეპისკოპოსმა რაღაც ულტიმატუმის სახით მოითხოვა ძეგლის აღება, ასევე მიუღებელია. ჩემთვის ბევრად მნიშვნელოვანია, რომ ჩვენ საზოგადოებას გავაცნოთ ნარიმანოვი. ქართულ საზოგადოებას არაფერი სმენია ნარიმანოვის შესახებ.

უნდა ავუხსნათ, ვინ იყო ეს კაცი. უნდა ავუხსნათ ასევე ჩვენს აზერბაიჯანელ მეგობრებს, რომ ნარიმანოვის ძეგლი განა იმიტომ არ მოგვწონს, რომ ვეწინააღმდეგებით აზერბაიჯანელის ძეგლის დადგმას მარნეულში, არა, მე ვიტყოდი, პირიქით, აუცილებელიცაა სწორედ ისეთი აზერბაიჯანელის ძეგლის დადგმა, რომელსაც რაღაც დამსახურება აქვს ქართულ-აზერბაიჯანულ მეგობრობაში.

ახლა, მაგალითად, ხუდია ბორჩალოელის ძეგლი კარგი იქნება რომ დაიდგას. ასევე, ცნობილი ადამიანები არიან მირზა შაფი, მირზა ფათალი ახუნდოვი, მე ვემხრობი ასეთი ადამიანების ძეგლების დადგმას. ჩვენ, სამწუხაროდ, ჩვენი ისტორიის შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით, გაგებულიც არ გვქონდა სულ რამდენიმე წლის წინ, რომ არსებობდა ისეთი ქალი, როგორიც იყო ფარი-ხანუმი, მსოფლიოში პირველი არჩეული ქალი წარმომადგენლობაში.

ასეთი ადამიანები როდესაც გვყავს, სრულიად ზედმეტია დავდგათ ნარიმან ნარიმანოვის ძეგლი. ის იყო მსხვილი პარტიული ხელმძღვანელი და მეტიც, მოგეხსენებათ, ოთხმა რესპუბლიკამ დაარსა საბჭოთა კავშირი, მათ შორის იყო ამიერკავკასიის ფედერაცია და საბჭოთა კავშირს ჰყავდა ოთხი პრეზიდენტი (საბჭოურად ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარეები) და მათ შორის ერთ-ერთი იყო ნარიმანოვი, ამიერკავკასიის კვოტით.

1925 წელს გარდაიცვალა საეჭვო პირობებში, მოსკოვში. დღემდე ფიქრობენ, რომ მოკლეს და ის არის ერთადერთი აზერბაიჯანელი, რომელიც დასაფლავებულია კრემლის კედელთან. იქ არიან დასაფლავებულები ყველაზე მსხვილი და მნიშვნელოვანი კომუნისტი ლიდერები, ეს არის უწმინდესი ადგილი კომუნისტური მოძრაობისათვის, მავზოლეუმთან ერთად. ასეთი ადამიანების ძეგლები არც აქ და არც აზერბაიჯანში არ უნდა იდგეს, თუ ვლაპარაკობთ იმაზე, რომ გვინდა თავისუფალი და დემოკრატიული სახელმწიფოები.

- ჩვენ მოვისმინეთ, რომ ადგილობრივთა ნაწილი ნარიმანოვს პოზიტიურად ახასიათებს. ერთი მხრივ, ჩვენ გვაქვს თავისუფლების ქარტია და მეორე მხრივ,არის ადგილობრივების განწყობები. როგორ შეიძლება ვიპოვოთ გამოსავალი?

- სიტუაცია უკვე დაიძაბა. ეს არის სერიოზული საგანმანათლებლო პრობლემა, როდესაც არ ვუხსნით ადამიანებს ვინ ვინაა. ამიტომაცაა ჯერ კიდევ შემორჩენილი კომუნიზმიდან პიროვნებები და ფასეულობები. ძალიან დიდი მუშაობაა ჩასატარებელი. მე შევთავაზე მარნეულის რადიოსაც, რომ ვისაუბროთ. ადამიანებმა კარგად უნდა გაიგონ ის როლი, რასაც ნარიმანოვი თამაშობდა აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის დაკარგვაში. გაიაზრონ ეს და მის მაგივრად დავდგათ იმ აზერბაიჯანელების ძეგლები, რომლებიც მნიშვნელოვანნი არიან. მითუმეტეს, თუ რეგიონული თვალსაზრისით შევხედავთ, რა კავშირი აქვს ნარიმანოვს ბორჩალოსთან, არც არანაირი, გარდა იმისა, რომ მან სცადა იქ სკოლაში მუშაობა, არ გამოუვიდა და ძალიან გაბრაზდა; გაუთავებლად წერდა იმის შესახებ, რომ ეს „ბნელი მუსულმანური მასები უნდა გამოვიყვანოთ სიბნელიდან“ და მან აირჩია ეს ბოლშევიკური გზა გამოყვანის. კი, კი, ნამდვილად იყო განმანათლებელი, ამას ვერ დავუკარგავთ, მაგრამ როგორც ვთქვი, ფილიპე მახარაძე 1918-ში რომ გარდაცვლილიყო ან 1920-ში, ვიტყოდით, რომ იყო კარგი ადამიანი, მაგრამ 1921-ში ის შემოუძღვა წითელ არმიას ისე, როგორც ნარიმანოვი შეუძღვა რუსეთს აზერბაიჯანში. ხშირად ვხვდებით საბჭოთა გადმონაშთებს, თუნდაც ისეთი აბსურდის გამო, როგორიც არის დავით გარეჯთან დაკავშირებული პრობლემები, თითქოს ჩვენი მოქალაქე აზერბაიჯანელები იყვნენ ამაში დამნაშავენი, ან შეგვეძლოს ჩვენი მოქალაქეებით მანიპულირება აზერბაიჯანის სახელმწიფოს წინააღმდეგ. ეს არის ტიპიური საბჭოური აზროვნება, როდესაც ადამიანებს რაღაც ჯგუფურ პასუხისმგებლობას აკისრებენ. აი, აქედან როგორ უნდა გამოვიდეთ? ნარიმანოვის ძეგლი არ გვიწყობს ხელს აქედან გამოსვლაში.

პირველი რესპუბლიკის დროს, საქართველოს მუსლიმთა ეროვნული საბჭოს წევრი იყო მირზა ჰუსეინ ჰასანზადე, მოგვიანებით, შედიოდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საბჭოში. ძალიან მნიშვნელოვანია ასეთი ადამიანების წინ წამოწევა. ეს არის ძალიან მნიშვნელოვანი ქართული მოსახლეობისთვისაც იქ, მარნეულში, რომ გაიგონ, რომ ქართულ-აზერბაიჯანულ თანამშრომლობას აქვს დიდი ტრადიცია და რომ აზერბაიჯანელები საქართველოში იყვნენ კარგი შვილები ამ ქვეყნისა.

მშვენიერი საბავშვო მწერალი ჰყავდათ აზერბაიჯანელებს, აბდულა შაიგი, რომელიც მარნეულელია, რატომ არ შეიძლება მას დაუდგან ძეგლი? ეს შესაძლებელია, მაგრამ ჩვეულებრივი ადგილობრივი მოხელე, რომელიც დანიშნეს, ბევრს არაფერს ფიქრობს. ეს ეხება მოხელეებს ნებისმიერ პროვინციაში - არ ფიქრობენ. და აკეთებენ რას?! - იყო იქ რაღაც ძეგლი, თქვეს, გავწმინდოთ, გავარემონტოთ და დავდგათ ახლიდან. ამით, რა თქმა უნდა, წინასაარჩევნო პერიოდში ხმებს მოიგებენ, მაგრამ აი, ის, რომ საბოლოო ჯამში, სახელმწიფოსთვის რამდენად საჭიროა, ამაზე არავინ ფიქრობს.

- ეპისკოპოსმა ქადაგების დროს თქვა, „გამყიდველ ფილიპე მახარაძესთან ერთად ნარიმან ნარიმანოვის ხელმოწერა ამშვენებს, (დოკუმენტს) როდესაც საქართველოს ძირძველი მიწა ზაქათალის მხარე გადასცეს მეზობელ სახელმწიფოს“. რა კავშირი აქვს ნარიმან ნარიმანოვს ისტორიული ჰერეთის აზერბაიჯანის ტერიტორიად ქცევასთან.

- ზაქათალის მხარე დამოუკიდებლობის პერიოდშიც დიდი პრობლემა იყო ქართულ-აზერბაიჯანულ ურთიერთობებში. შემდგომ მოხდა ტერიტორიული გამიჯვნა, თუმცა იმ დროს, როდესაც ჯერ კიდევ დამოუკიდებელი იყო საქართველოს რესპუბლიკა და როდესაც გასაბჭოვდა აზერბაიჯანი, მაშინ, რასაკვირველია, რუსების ზეწოლის ქვეშ მოექცა. აქ ნარიმან ნარიმანოვის როლის წინ წამოწევას მე მგონი, რომ დიდი მნიშვნელობა არ აქვს. დარწმუნებული ვარ, ნარიმანოვიც ფიქრობდა, ზაქათალა რომ აზერბაიჯანის ტერიტორია ყოფილიყო, მაგრამ ჩემთვის, ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია თუნდაც ის, რომ

ნარიმან ნარიმანოვის დროს, როდესაც განჯაში მოხდა აჯანყება აზერბაიჯანისა, აჯანყებულებს სასტიკად გაუსწორდნენ და უამრავი აზერბაიჯანელი სამხედრო, პოლიტიკოსი და ინტელიგენტი დახვრიტეს. მისი გამამართლებლები იტყვიან, ძალიან შეწუხდაო, მაგრამ არ დაგვავიწყდეს, ის ხელმძღვანელი იყო საბჭოთა აზერბაიჯანისა და ამას არაფრით არ შეუშალა ხელი, ისე, როგორც შემდგომ ტერორს აზერბაიჯანის ისტორიაში. ჩვენ აზერბაიჯანელ მოქალაქეებს უნდა დავანახოთ ნარიმანოვის სწორედ ეს არა კარგი როლი.

რასაკვირველია, საბჭოთა დროსაც წერდნენ და დღესაც გრძელდება აზერბაიჯანში, რომ აი, თურმე შეწუხდა, რომ ამათ ხვრეტდნენ. იმასაც ხშირად წაიკითხავთ, რომ რამდენიმე ადამიანი გაათავისუფლებინა, რომ გული შესტკიოდა. ბევრგან წერია, რომ, როდესაც ფირუდინ ბექ ქოჩაღლი მოკლეს ბოლშევიკებმა განჯაში, თურმე ძალიან შეწუხებულა, რადგან ის იყო განჯაში მასწავლებელთა დახელოვნების სასწავლებლის ხელმძღვანელი.

მთავარი პრობლემა არის ის, რომ არ ვიცით სინამდვილეში, რა ფასეულობები უნდა წამოვწიოთ წინ. ასეთი დაძაბულობის შექმნა არ იყო საჭირო. უნდა შეგვეძლოს იმის გაანალიზება, კარგი იქნება თუ არა მისი ძეგლის დადგმა. ჩვენი არაკეთილმოსურნეები ძალიან ცდილობენ, რომ ქართველები და აზერბაიჯანელები ერთმანეთს წაჰკიდონ. აი, დავით გარეჯის პრობლემა ძალიან დიდი პრობლემაა. ეს არის სიბეცის მაგალითი, როგორც აზერბაიჯანის მხრიდან, ასევე საქართველოს მხრიდან, რადგან ჩვენ ერთმანეთზე ვართ დამოკიდებული, თუკი გვინდა კეთილდღეობა გვქონდეს და კარგად ვიცხოვროთ, ისე როგორც აზერბაიჯანელებმა, ასევე ქართველებმა.

არის მესამე ძალა, რომელიც სწორედ ამას ცდილობს, რომ რაიმენაირად დაძაბოს ეს ურთიერთობები, ამიტომ ჩვენ ყველაფერი უნდა გავაკეთოთ იმისათვის, რომ ეს ურთიერთობები არ დაიკარგოს.

სანამ ნაბიჯს გადავდგამთ, მანამდე უნდა დავფიქრდეთ. ნარიმან ნარიმანოვის ძეგლი არ უნდა იდგეს მარნეულში, მაგრამ იმისათვის, რომ ეს ძეგლი მოვხსნათ, არ არის ძალადობა და ულტიმატუმების ენა საჭირო. თუ გნებავთ, მეც წავალ, სხვებიც წავლენ, ლექციების მთელი ციკლი ჩავატაროთ ამასთან დაკავშირებით, თუ ვინ იყო ნარიმან ნარიმანოვი, რომელი ფასეულობები უნდა გამოვყოთ, რას უნდა მივაქციოთ ყურადღება. არიან ადამიანები, რომლებმაც ჩემზე ბევრად უკეთ იციან ბორჩალოს ისტორია, იციან ქართველი აზერბაიჯანელების ისტორია, მოდით, იმათაც მივცეთ ხმის ამოღების საშუალება და ვკითხოთ, ვისი ძეგლი უნდა დაიდგას, ვინ უნდა იყოს ხალხის მაგალითი, რატომ უნდა იყოს ეს ადამიანი მაგალითი, იმიტომ, რომ ჩვენი მომავალი თაობა უნდა გაიზარდოს არა ნარიმან ნარიმანოვებზე, არამედ მართლაც ფასეულ ადამიანებზე.

 - მარნეულისა და ჰუჯაბის ეპისკოპისი საუბრობს კომუნისტურ სიმბოლიკაზე. არსებობს ბოლშევიკ სტეფანე შაუმიანის სახელობის დაბა შაუმიანი, 2017 წელს თბილისში გაიხსნა ნარიმან ნარიმანოვის სახლ-მუზეუმი და კიდევ უამრავი სხვა. რატომ არ მოითხოვს მეუფე, მაგალითად, შაუმიანის სახელის შეცვლას?

- მე დარწმუნებული ვარ მეუფე წინააღმდეგი არ იქნება შაუმიანის სახელის შეცვლის, მაგრამ კიდევ ერთხელ ვიმეორებ, ულტიმატუმების ენით საუბარი საჭირო არ არის. მე სრულიად სხვა პოზიციიდან ვუდგები საკითხს და არა იმავედან, როგორც მეუფე. მის ნაცვლად ამაზე პასუხს ვერ გაგცემთ, მაგრამ მეტს გეტყვით - მე, მაგალითად, ნარიმან ნარიმანოვის მუზეუმის წინააღმდეგი საერთოდ არ ვარ, საინტერესო პიროვნება იყო, თუნდაც ჩემი გადმოსახედიდან, დამნაშავე, პირველ რიგში აზერბაიჯანელი ხალხის წინაშე და კარგი იქნებოდა, თუ მუზეუმში ეს თემაც იქნებოდა წამოწეული. მე სტალინის მუზეუმის შენარჩუნების მომხრეც ვარ, მთავარია, მართალი ისტორია მოვყვეთ. როდესაც ახალგაზრდები მოვლენ, უნდა დაინახონ, სად არის სიმართლე, სად არის ფასეულობები, რაზე უნდა გავამახვილოთ ყურადღება. ამიტომაც ვამბობ, აზერბაიჯანელებთან ერთად უნდა დავსხდეთ და ვისაუბროთ ამასთან დაკავშირებით, ეს იქნება ძალიან მნიშვნელოვანი წინ გადადგმული ნაბიჯი მსგავსი პრობლემების მოგვარებისა და არა ულტიმატუმების ენით საუბარი. რასაკვირველია, იგივე მეუფეზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ კი მაგრამ სტალინის ძეგლს რომ დგამენ, გამოდის და ამბობს რამეს?! შეიძლება არაფერსაც არ ამბობს, მე არ ვიცი. მაგრამ მოდით, ცოტა ხნით დავანებოთ ამას თავი. მეუფის ნათქვამი, როგორც თქვა, მე არ მომწონს, მაგრამ ამავე დროს, არ მომწონს ნარიმან ნარიმანოვის ძეგლი.

ამ თემაზე:

მთავარი არა ძეგლების, არამედ ცნობიერების შეცვლაა - ირაკლი ხვადაგიანი